Bütün zamanların ən unudulmaz ədəbi söhbəti
Bütün zamanların ən unudulmaz ədəbi söhbəti

Dünya nəsrinin iki dahisi - Markeslə Lyosa dərdləşir

Peru yazıçısı Mario Varqas Lyosa ilə ispandilli digər yazıçı Qabriel Qarsia Markesin dialoqunun davamı (əvvəli "Qələmdan"ın ötən buraxılışlarında)

Lyosa: İndi Latın Amerikası romanının "bum" dövründən, necə deyərlər, onun dünyada qopartdığı "tozanaq"dan çox danışırlar. Bəli, bu bir gerçəklikdir. Son 10-15 ildə maraqlı işlər baş verib. Məncə, bizim oxucuda öz yazıçısına qarşı yanlış fikir, mənfi rəy formalaşmışdı. Oxucu düşünürdü: bu yazıçı ənazındanona görə pisdir ki, o, Latın Amerikası yazıçısıdır və əksini sübut etməyib. Əgər əksini sübut etməyibsə, onda elə Avropa yazıçısı da yaxşıdır. İndi isə hər şey tərsinədir. Bizim müəllifilərə həqiqətən maraq xeyli artıb, bizim romanların geniş oxucu auditoriyası yaranıb, özü də təkcə öz ölkələrimizdə yox, Avropada, Birləşmiş Ştatlarda. Bizim romanları oxuyurlar və bu romanlar barədə yüksək fikirdədirlər. Səncə, bu nə ilə bağlıdır, nə baş verib?
Markes: Mən bunun səbəbini bilmirəm. Mənimbildiyim səbəb - elə bayaq danışdığımızdır. Biz başa düşdük ki, ən başlıcası bizim öz yazıçı peşəmizə əməl etməyimiz, ona sadiq qalmağımızdır. Bunu oxucular da anladı. Həqiqətən yaxşı romanlar yarananda oxucular da peyda oldu. Mən belə hesab edirəm ki, bu, əslində oxucuların coşğusudur.
Lyosa: Bu gurultu, bu çoşğu ilə bağlı bir sual da vermək istəyirəm. Bu gün oxucu kütləsi və Latın Amerikası sakinlərinin öz yazıçılarına marağının artması danılmaz faktdır. Bir yazıçı kimi sən nəsrin bu yüksəlişini bütün qitədə sürətləndirən digər səbəblər barədə nə deyə bilərsən?
Markes: Belə düşünürəm ki, əgər oxucu hansısa yazıçını oxuyursa, bu, oxucu və yazıçının qarşılıqlı oxşarlığı ilə izah oluna bilər. Mənə elə gəlir ki, biz hədəfi nişan ala bildik.
Lyosa: Bir fakt da var və zənnimcə, heç də maraqsız fakt deyil. Latın Amerikasının, belə deyək ki, dəbdə olan yazıçılarının böyük bir qismi xaricdə yaşayır. Kortasar 12 ildir Fransada, Fuentes isə İtaliyadadır; yanılmıramsa, sən də 12, ya da 14 il Kolumbiyadan kənarda yaşadın. Başqa misallar da göstərmək olar. Bir çoxları bundan təbii narahatlıq keçirir və soruşurlar ki, yazarların bu könüllü mühacirəti real gerçəkliyin işıqlandırılmasına hansısa dərəcədə xələl gətirmirmi? Onların öz vətənlərindən aralanıb uzaqlaşması nəticə etibarilə perspektivə ziyan vurmurmu, öz ölkələrinin reallığını yanlış və təhrif olunmuş şəkildə əks etdirmələrinə gətirib çıxarmırmı?
Markes: Bu sualı Kolumbiyada, əsasən də universitetlərdə mənə veriblər, özü də bir neçə dəfə. Niyə orda yaşamadığımı soruşanlara deyirəm: bəyəm mən Kolumbiyada yaşamıram? Axı sizə kim deyib ki, mən Kolumbiyadan getmişəm? Yəni mən doğrudan da 14 ildir vətəndən çıxmışam, amma Kolumbiyada yaşamaqda davam edirəm. Çünki ölkədə baş verənlərdən yetərincə məlumatlıyam; qəzetlər, məktublar vasitəsilə əlaqə saxlayıram və hər vaxt hər şeydən xəbərdaram. Dəbdə olan Latın Amerikası romançılarının xaricdə məskunlaşmasının təsadüf olub-olmadığını dəqiq deyə bilmərəm. Özümün Kolumbiyadan kənarda yaşamağa nədən üstünlük verməyimin səbəbini isə çox dəqiq bilirəm. Bilmirəm digər ölkələrdə necədir, ancaq Kolumbiyada yazmağa başlamazdan öncə yazıçı olursan, başqa sözlə, bircə dəfə ədəbi çıxış etdinmi, bircə hekayən çap olundu və uğur qazandımı - sən artıq yazıçısan. Sən hansısa etibar ulduzu əldə edirsən ki, bu da yazmağa çox mane olur, halbuki biz bugünəcən cürbəcür vasitələrin, ikinci dərəcəli işlərin sayəsində yaşamağa məcbur idik, çünki kitablarımız bizi dolandırmırdı. Bu mənada, xaricdə yaşayan yazıçı "cəzasızdır". Parisdə mən şüşə satmaqla dolanırdım, Mexikoda adımı göstərmədən televiziya üçün ssenarilər yazırdım. Bir sözlə, o işləri görürdüm ki, onları Kolumbiyada görməzdim. Ancaq bu işləri xaricdə məmnuniyyətlə görürəm, çünki vətəndə nəylə dolandığımı bilmirlər. Kitab yazmaq mənim yeganə maraqlı məşğuliyyətimdir və ona görə də yazmaq üçün mənə imkan verən hər şeyi edirəm, hər işi görürəm. Və dünyanın harasında yaşamağımdan asılı olmayaraq mən Kolumbiyanın, Latın Amerikasının romanını yazıram.
Lyosa: Özünü hansı mənada Latın Amerikası romançısı sayırsan - toxunduğun mövzulara görəmi? Mən Borxes nümunəsinə istinad edə biləcəyim üçün bu sualı verirəm; bilirsən ki, onun əsərlərinin əksəriyyətini Argentina mövzusu təşkil eləmir.
Markes: Mən Borxesdə Latın Amerikasına aid heç nə görmürəm. Ona görə bu qənaətdəyəm ki, Kortasarın Latın Amerikası yazıçısı olmaması barədə geniş yayılmış fikirlərə mən də şərik idim. Amma içimdə gizli saxladığım bu fikri Buenos-Ayresə gələn kimi dəyişəsi oldum. Buenos-Ayreslə - bu möhtəşəm Avropa şəhəriylə tanış olanda adamda belə təsəvvür yaranır ki, sanki Kortasarın kitablarında yaşayırsan; Kortasarda avropalaşmış gördüyün nə varsa - bu, əsl Buenos-Ayresdir. Orda mən elə bir təəssürat içindəydim ki, Kortasar qəhrəmanlarını şəhərin hər yerində, hər tinində, hər künc-bucağında görürəm. Ancaq Kortasarın xalis Latın Amerikası yazıçısı olması fikrini eyni dəqiqliklə Borxes haqqında söyləyə bilmərəm.
Lyosa: Sən deyəndə ki, Borxesin yaradıcılığı Argentinaya, ya ondan da əfzəl - Latın Amerikasına məxsus deyil, tarixi köklərlə dərinə işləmiş kosmopolit ədəbiyyatdır... bunu faktların uzlaşdırılması kimi başa düşək, yoxsa yüksək tərif kimi?
Markes: Mənim fikrimcə, bu, gerçəklikdən yayındıran, həqiqətdən uzaqlaşdıran ədəbiyyatdır. Borxes mənim ən çox oxuduğum və ən az sevdiyim müəlliflərdəndir. Mən onu qeyri-adi söz ustalığına görə oxuyuram: o sənə yazmağı, yəni nəsə deyə bilmək üçün qələminin ucunu yonmağı öyrədir. Bu baxımdan, mən deyənlər yüksək tərifdir. Borxes abstrakt reallıq əsasında işləyir, bu xalis eskeypizmdir. Kortasar - başqa məsələ.
Lyosa: Bildiyimə görə, eskeypist ədəbiyyat konkret gerçəklikdən, tarixi reallıqdan uzaqlaşdıran ədəbiyyatdır; bu isə mövcud reallıqda özü üçün material axtaran ədəbiyyatdan az önəmlidir.
Markes: Şəxsən məni belə ədəbiyyat maraqlandırmır. Mənim fikrimcə, istənilən böyük ədəbiyyat konkret gerçəkliyə əsaslanmalıdır.
Lyosa: Latın Amerikası yazıçılarının arasında ümumi cizgilər azdır. Sən iki argentinali yazarın - Kortasar və Borxesin yaradıcılığındakı fərqi göstərdin, ancaq tutaq ki, Borxesi Karpentyerlə, yaxud Onettini elə özüylə, Lesama Limanı isə Donasso ilə müqayisə etsək, görərik ki, bu fərqlər daha böyük və daha kəskindir. Bunlar texnika, üslub, eləcə də məzmun baxımından fərqli yaradıcılıq maneralarıdır. Bütün bu yazıçılar üçün ortaq bir məxrəc tapmağın mümkün hesab edirsənmi? Səncə, onların oxşar cəhətləri nədədir?

(ardı "Qələmdan"ın
şənbəgünki buraxılışında)

Çevirəni: M. Qarayev